جادوی سیاه و سیاست؛ شالوده بازی تاجوتخت در پاکستان | روایت اکونومیست از رابطه عمران خان و زنی به نام بشری
رویداد۲۴ | لیلی پیری- در نشریه اکونومیست گزارشی بلند و کمسابقه درباره زندگی سیاسی و شخصی عمران خان و نقش بحثبرانگیز بُشری بیبی منتشر شده است؛ گزارشی که از جزییات کمترشنیدهشده رابطه این دو، نفوذ بُشری بیبی بر تصمیمهای سیاسی پاکستان، کشمکشهای پشتپرده با ارتش و پروندههای جنجالی سالهای اخیر پرده برمیدارد.
آنچه در ادامه میآید ترجمه کامل این گزارش اکونومیست است؛
در میانه دهه ۲۰۱۰، عمران خان در یکی از پایینترین مقاطع زندگی خود قرار داشت. او از زمانی که تیم ملی کریکت پاکستان را در سال ۱۹۹۲ به قهرمانی جهان رساند، نامی آشنا در سراسر کشور بود. اما وقتی وارد دهه شصت زندگیاش شد، شهرت، زرقوبرق و مهمانیها دیگر او را راضی نمیکرد. خان میخواست در سیاست اثری واقعی بر جای بگذارد.
فرصتهایی هم داشت. احزاب بزرگ سیاسی پاکستان در اوایل دهه ۱۹۹۰ تلاش کردند از شهرت او بهرهبرداری کنند، اما خان که آنها را فاسد میدانست، این پیشنهادها را رد کرد. او به جای پیوستن به احزاب موجود، حزب خودش را تأسیس کرد: حزب تحریک انصاف پاکستان (PTI)، با وعده پاکسازی سیاست.
در تاریخ سیاسی پاکستان، دو حزب بزرگی که سنتاً قدرت را در اختیار داشتهاند و هرکدام به یک خاندان قدرتمند وابستهاند؛ بنابراین فعالیت مستقل با حزبی تازهتأسیس، سالها خان را به حاشیه رانده و باعث میشد جدی گرفته نشود. هر وقت با خبرنگاران مینشست تا درباره وضعیت پاکستان حرف بزند، آنها فقط میخواستند درباره کریکت یا آخرین رابطه عاشقانهاش صحبت کنند.
برای مدتی کوتاه، به نظر میرسید خان دارد به جایی میرسد. در سال ۲۰۱۴ او اعتراضاتی علیه نواز شریف، نخستوزیر تازهمنتخب، رهبری کرد؛ اعتراضاتی که بر پایه ادعای تقلب انتخاباتی بود. اینکه این تجمعات اجازه یافتند در مرکز اسلامآباد برگزار شوند، باعث شد برخی گمان کنند ارتش — قدرت اصلی پشت سیاست ظاهراً دموکراتیک پاکستان — خواهان تغییر دولت است. اما این موج نیز فروکش کرد.
خان دوباره در سال ۲۰۱۶ تلاش کرد، زمانی که اسناد افشاشده «پاناما» فرزندان نواز شریف را ظاهراً در فساد دخیل میکرد (آنها بعدها محاکمه و تبرئه شدند). عمران خان موفق شد معترضان را در پیشاور بسیج کند، اما راهپیمایی وعدهدادهشده به سمت پایتخت هرگز انجام نشد. در محافل سیاسی این پرسش مطرح بود که آیا دوره طلایی عمران خان به پایان رسیده است؟
خانه و زندگی خانوادگی هم تسلیبخش نبود. روابطش با همسر دومش، ریحام خان — مجری سابق هواشناسی BBC — خراب شده و از او جدا شده بود. خان بعدها گفت این ازدواج «بزرگترین اشتباه زندگیاش» بوده است.
اما درست در همین دوره، او با کسی آشنا شد که زندگیاش را از اساس تغییر داد؛ کسی که به او هم راهنمایی معنوی میداد و هم وعده موفقیت دنیوی.
ظهور بُشری مانیکا
«بُشری مانیکا»، زنی متأهل، میانسال و اهل پنجاب بود که به تصوف علاقهای عمیق داشت. در پاکستان، غیرمعمول نیست که پیروان تصوف برای مشاوره معنوی نزد شخصی بروند که فکر میکنند به «حکمت بالاتر» دسترسی دارد؛ هرچند کمتر پیش میآید آن شخص یک زن باشد. بُشری — که در رسانههای پاکستان به «بُشری بیبی» مشهور است — بهتدریج به ارائه چنین مشاورههایی به دوستان و آشنایان خود رو آورده بود.
خان از طریق خواهر بزرگتر او، مریم، با بُشری آشنا شد. مریم مانند بسیاری از طبقه متوسط پاکستان، به دیدگاه ملیگرایانه، اسلامگرایانه و ضدغربی عمران خان علاقه داشت و از امارات متحده عربی برای حزب او داوطلبانه کار میکرد. او در یکی از گفت وگوهایش با عمران خان، پیشنهاد داد با خواهرش صحبت کند.
طبیعی بود که بُشری بیبی، عمران خان را بشناسد. در دوران نوجوانی او، عکس عمران خان روی دیوار اتاق بیشتر کودکان پاکستانی دیده میشد. پسران رؤیای قهرمانی مثل او را داشتند و دختران رؤیای ازدواج با او.
بُشری بیبی ابتدا گفته بود با مردان خارج از خانواده دیدار نمیکند، اما بعد پذیرفت با او تلفنی صحبت کند؛ و اینجا بود که ماجرا آغاز شد؛ تماسهایی که تا نیمههای شب ادامه پیدا میکرد.
از تماسهای تلفنی نیمه شب تا دیدار حضوری
تماسها کمکم به ملاقات حضوری تبدیل شد. شوهر بُشری، خاور مانیکا، ابتدا استقبال کرد. او خوشحال بود که چهرهای مشهور در خانهاش رفتوآمد دارد. اما با نزدیکترشدن بُشری و عمران خان، حساس شد و گفت: «او میخواست تنها با او حرف بزند. هر وقت وارد اتاق میشدم، سکوت میشد.»
به گفته مانیکا، همسرش به عمران خان گفته بود آینده را دیده است: اگر با هم ازدواج کنند، عمران خان نخستوزیر خواهد شد. (بُشری بیبی این روایت را رد کرده است.)
در پایان سال ۲۰۱۷ او از شوهرش جدا شد و در اول ژانویه ۲۰۱۸ طی مراسمی مخفیانه با عمران خان ازدواج کرد. خان بعدها گفت که حتی چهره عروس خود را پیش از ازدواج ندیده بوده و ظاهر دیگر برایش اهمیتی نداشت.
پیروزی سیاسی و آغاز نفوذ یک زن در سیاست پاکستان
بیشتر بخوانید:
جادو چیست و چرا هنوز خرافات خواهان دارد؟
آینده عمران خان چه میشود؟/ در زندان، اما پیروز انتخابات
اگر بُشری واقعاً چنین پیشبینیای درباره آینده سیاسی او کرده باشد، اعتماد عمران خان به قدرتهای او وقتی حزب PTI چند ماه بعد انتخابات را برد، بیشتر شد. سرانجام عمران خان نخستوزیر شد.
پیروزی او بخشی به دلیل حمایت ارتش بود، اما فراتر از آن، پیام ضدفساد او با احساسات عمومی همنوا شده بود.
اما در پاکستان، در قدرت ماندن بسیار سختتر از به قدرت رسیدن است. نظام سیاسی پرتلاطم است؛ رهبران را بالا میبرد و بیرحمانه پایین میکشد. پنج نخستوزیر پس از خروج از قدرت روانه زندان شدهاند. ارتش بارها قدرت را به دست گرفته است؛ و حتی زمانی که دولت غیرنظامی روی کار است، باید حواسش باشد که خواست ژنرالها چیست. (در تاریخ پاکستان فقط یک دولت غیرنظامی توانسته دورهاش را کامل کند.)
پس از رسیدن به قدرت، عمران خان در عمل نتوانست وعدههای بلندپروازانهاش — مانند ایجاد یک «دولت رفاه اسلامی» و فراهم کردن ۱۰ میلیون شغل — را محقق کند. روابط او با نخبگان سیاسی و نظامی نیز خیلی زود تیره شد. همسرش نیز دوستان و متحدان مهم او را آزرده کرد. وزرا و کارکنان منزل از این گلایه داشتند که «بانوی اول»، با رفتارهای عجیبوغریبش، نفوذ بیش از حدی پیدا کرده است. یکی از اعضای کابینه به نشریه ۱۸۴۳ گفت: «دخالت او مطلق بود.»
در سال ۲۰۲۲ نمایندگان پارلمان پاکستان به دولت او رأی عدم اعتماد دادند و عمران خان مجبور به ترک قدرت شد. اما او بهجای خروج آرام، بهصورت علنی ارتش را مورد انتقاد قرار داد و مردم را به خیابانها فراخواند. همانطور که معمولاً برای سیاستمدارانی که ارتش آنها را کنار میگذارد اتفاق میافتد، خان خیلی زود با اتهامات فساد روانه زندان شد.
از زمان زندانی شدن، محبوبیت عمران خان به شکلی خارقالعاده افزایش یافته است. مبارزه او علیه نخبگان فاسد پاکستان برایش آنقدر حامی جذب کرده که ارتش یک «ممنوعیت نانوشته» وضع کرده تا نام او حتی در تلویزیون هم گفته نشود. اما این محدودیت مانع توجه مردم نشده است.
عمران خان اکنون در یک دوراهی سرنوشتساز قرار دارد:
یا بر اصول خود بایستد و در زندان بماند، یا با گفتن جملاتی آشتیجویانه درباره ارتش آزاد شود تا شاید حزبش دوباره به قدرت برسد.
بشرى بیبی — همسرش — نیز اکنون در زندان است (او هم با اتهامات فساد روبهروست) و برخی اعضای حزب امیدهستند که او بتواند خان را قانع کند تا مصالحه کند و حزب را دوباره به قدرت برساند. اینکه چگونه یک زن خانهدار از گوشهای دورافتاده از پنجاب توانسته نقشی چنین مهم در سیاست ملی پاکستان پیدا کند، موضوع حدس و گمان بیپایان در این کشور است — حدسهایی که اغلب با زنستیزی، اطلاعات غلط و تئوریهای توطئه آمیخته است.
گفتوگو با بیش از دوازده نفر از نزدیکان خان و همچنین برخی چهرههای مهم نظامی، یک چیز را روشن میکند:
داستان بشرى بیبی، مانند بسیاری از موضوعات در پاکستان، بسیار پیچیدهتر از آن است که در ظاهر دیده میشود.
جادوی سیاه در دربار پاکستان
سیاست پاکستان کیفیتی شبیه یک سریال نتفلیکس دارد: کودتا، ترورها، حملات جهادی، اعتراضاتی که خیابانها را میبندند، شورشهای قبیلهای و هر از گاهی تهدید جنگ هستهای؛ بنابراین وقتی شایعه شد که عمران خان در پاکپتن یک «پیر زن» پیدا کرده است، این پیچش داستانی کل کشور را شوکه کرد.
مردم اغلب برای آگاهی از آینده به «پیر»ها مراجعه میکنند. پیروان لزوماً پیشگوییهای پیرها را وحی مُنزَل نمیدانند، اما بسیاری باور دارند که شنیدن حرفهای آنها ارزش دارد، چون ممکن است بخشی از گفتههایشان درست از کار درآید.
در پاکستان، اعمالی که برخی «جادوی سیاه» میدانند، چندان عجیب نیست. خرافات عامیانه همچنان زنده است؛ درست مانند برخی رسوم در بریتانیا. حتی پاکستانیهای تحصیلکرده و طبقهمتوسط گاهی روی پشتبام برای پرندگان گوشت میگذارند تا «ارواح بد» را دور کنند. همانطور که زرداری نیز در دوره نخستوزیری خود، یک پیر مقیم خانه داشت که هر روز بز قربانی میکرد.
سفیر، رانندهٔ خان، میگوید: مدت کوتاهی پس از ورود بُشری بیبی به خانهٔ خان، به او گفته شد یک کیلو و ۲۵۰ گرم گوشت گوساله بخرد؛ این گوشت سه بار دور سر خان چرخانده شد در حالی که بُشری اوراد خاصی میخواند. طبق گفتهٔ سفیر، گوشت بعداً روی پشتبام خانه انداخته میشد تا پرندگان آن را بخورند. سپس فلفل قرمز دور سر خان چرخانده میشد (آنها را آتش میزدند تا «ارواح بد» باقیمانده از همسر قبلی او را دور کنند).
راننده برای رسانههای تعریف کرده که همچنین موظف بود هر روز سرِ بریدهٔ بزهای سیاه تهیه کند؛ بهجز سهشنبه و چهارشنبه که باید مرغهای سیاهِ مرده میخرید. او این موارد را ساعت ۱۰ یا ۱۱ صبح به خدمتکاران بُشری تحویل میداد؛ بعدازظهر، باقیماندهها با دستور اینکه در گورستان رها شوند به او برمیگرداندند.
«عظیم رانا»، قصاب محلهٔ خان نیز تأیید کرد که از خانهٔ خان سفارشهای عجیب دریافت میکرد: هر صبح گوشت گوساله، سرِ حیوانات سیاه، و گاهی بزهای سیاه زنده – که به گفتهٔ او با «چاقوی مخصوصی که بُشری داده بود» ذبح میکرد.
سرنوشت عمران خان و همه سیاستمداران غیر نظامی پاکستان؛ زندان
در آوریل ۲۰۲۲، عمران خان به همان حقیقتی رسید که همه نخستوزیران پیش از او در پاکستان تجربه کرده بودند: اگر ارتش نخواهد، هیچ سیاستمدار غیرنظامی نمیتواند در قدرت بماند.
وقتی از قدرت برکنار شد، با این باور که هنوز از حمایت عمیق مردمی برخوردار است، لحن خود را تندتر کرد و بهطور علنی ارتش را مورد انتقاد قرار داد.
در ۲۴ نوامبر ۲۰۲۲، عاصم منیر—همان کسی که خان او را از ریاست سازمان اطلاعات (ISI) برکنار کرده بود—بهعنوان رئیس ارتش منصوب شد و تبدیل به قدرتمندترین فرد کشور شد.
در ماه مه ۲۰۲۳ عمران خان بازداشت شد.
محبوبیت خان از زمان بازداشتش همچنان بالا ماند؛ این موضوع در انتخابات سال گذشته آشکار شد، زمانی که ارتش هر کاری توانست کرد تا مانع پیروزی او شود. از مهندسی آشکار انتخابات تا اجبار نامزدهای حزب تحریک انصاف به ثبتنام بدون نماد انتخاباتی «چوب کریکت»
با وجود همه این اقدامات، تحریک انصاف ۹۳ کرسی از ۲۶۶ کرسی را به دست آورد؛ برای تشکیل دولت کافی نبود، اما با توجه به شرایط، نتیجهای چشمگیر بود.
با این وجود، ارتش و دولت جدید دهها پروندهٔ قضایی دیگر علیه خان باز کردند. پروندهٔ اول: ازدواج غیرقانونی؛ دادستانها ادعا کردند، چون بشری بیبی در ۱۴ نوامبر ۲۰۱۷ از مانیکا طلاق گرفته بود، فاصلهٔ شرعی میان طلاق و ازدواج موسوم به عده رعایت نشده است.
پروندهٔ دوم: پولپاشی برای دانشگاه اسلامی؛ تهام دوم این بود که خان و همسرش دهها میلیون دلار از جریمهٔ یک شرکت ساختمانی را منحرف کردهاند تا یک دانشگاه اسلامی تأسیس کنند.
پروندهٔ سوم: هدایا از محمد بن سلمان؛ این پرونده جنجالیترین است.
بنسلمان به خان یک ساعت گراف الماسنشان و به بشری جواهرات گرانبها هدیه داده بود.
طبق قانون پاکستان، مقامها باید هدایا را تحویل خزانه بدهند و اگر میخواهند آن را نگه دارند، باید نصف ارزش واقعی آن را پرداخت کنند.
با این حال، بسیاری از پاکستانیها این پروندهها را کاملاً سیاسی میدانند.
میزان فساد در پاکستان آنقدر گسترده است که این اتهامات در مقایسه با آن، بسیار کوچکتر به نظر میرسند.
بسیاری مردم خان را فردی قابل اعتماد میدانند و معتقدند هیچچیز نمیتواند تصویر او را مخدوش کند.
سرنوشت خان چه میشود؟ | بازگشت به قدرت در راه است؟
در نوامبر سال گذشته، حزب تحریک انصاف تلاش کرد از محبوبیت گستردهٔ عمران خان استفاده کند تا مقامات را برای آزادی او تحت فشار بگذارد. بُشری بیبی، که در آن زمان بازداشت نشده بود، رهبری یک کاروان اعتراضی از پیشاور تا اسلامآباد را بر عهده گرفت. این نخستین باری بود که او چنین نقشی علنی و بزرگ را بر عهده میگرفت و برای مدتی کوتاه حتی به نظر میرسید شاید قصد دارد جانشین عمران خان بهعنوان رهبر حزب شود. تصاویر او — کاملاً محجبه و ایستاده بر بالای یک کامیون — در شبکههای اجتماعی با سرعت پخش شد. آتیکا رحمان، خبرنگار پاکستانی، گفت: «لحظهای چشمگیر بود؛ زنی که از خانوادههای سیاسی بزرگ نیست، هزاران مرد را در چالشی مستقیم علیه ارتش رهبری میکرد. او داشت مرزهای جدیدی را میشکست.»
بشری بیبی با لباس سراسر سفید در میان معترضان
روی کاغذ، چشمانداز آیندهٔ عمران خان امیدوارکننده نیست. با این حال، نارضایتی عمومی از مداخلهٔ ارتش در سیاست همچنان در حال گسترش است و عمران خان همچنان بهعنوان «رهبر اخلاقی» شناخته میشود. گفته میشود برخی از نزدیکترین مشاوران خان، از جمله خواهرش، علیما، او را تشویق میکنند که مقاومت کرده و برای آزادیاش تن به معامله با ارتش ندهد. طبق گفتهٔ یکی از اعضای سابق کابینهاش، بُشری بیبی «بیشتر متمایل به مذاکره با ارتش است.»
خان ظاهراً مصمم است تسلیم نشود، اما در عین حال دربارهٔ نفوذ پایدار همسرش نیز سخن گفته است. او در بیانیهای اخیر از داخل زندان نوشت: «بُشری بیبی نقطهضعف من نیست؛ شجاعت او مرا قویتر کرده است.»
